Απόσπασμα από το κεφάλαιο «Η υποταγή στο δόγμα» του βιβλίου «Τα 8 θανάσιμα αμαρτήματα του πολιτισμού μας» (1973) του Κόντραντ Λόρεντς*

Πρέπει ν’ ασκήσουμε την αυτοκριτική μας και τη δημιουργική μας σκέψη, για ν’ αποφύγουμε το σφάλμα ν’ αφήσουμε τον εαυτό μας να κλειστεί μέσα σε μια υπόθεση εργασίας, όσο γόνιμη κι αν είναι αυτή σε παροχή πληροφοριών. Ένα τέτοιο κλείσιμο δεν θα οδηγήσει σε καινούργιες γνώσεις, παρά μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις.

Για τον ίδιο λόγο, η εμπιστοσύνη στη «θεωρία» ενός δασκάλου, όσο καλή κι αν είναι αυτή, τη στιγμή που ιδρύεται μια «σχολή» κι όσο κι αν βοηθάει (τη «σχολή») να προοδεύσει προς μια καινούργια κατεύθυνση, περιλαμβάνει τον κίνδυνο να προκαλέσει το σχηματισμό ενός δόγματος. Είναι πασίγνωστο ότι, τα μεγάλα πνεύματα που έχουν ανακαλύψει μια καινούργια ερμηνευτική αρχή, έχουν την τάση να υπερτιμούν το πεδίο της ισχύος της. Αυτό ακριβώς έχουν κάνει οι Λέμπ, Πάβλοφ, Φρόϋντ και άλλοι από τους μεγαλύτερους επιστήμονες. Επί πλέον, αν η θεωρία δεν είναι πολύ εύπλαστη και, συνεπώς, παρέχει ελάχιστες προτροπές για παραποιήσεις, και αν συνάμα ο δάσκαλος είναι αξιοσέβαστος, οι μαθητές μεταβάλλονται σε οπαδούς και η σχολή σε θρησκεία ή λατρεία, όπως έγινε σε ορισμένες περιπτώσεις με τον Φρόϋντ.

Αλλά το αποφασιστικό βήμα για το σχηματισμό ενός δόγματος – όπου η θεωρία μεταβάλλεται σε πίστη – με τη στενότερη έννοια της λέξης, γίνεται όταν, στους δύο παράγοντες, που ανέφερα προηγουμένως, προστεθεί κι ένας τρίτος: ο υπερβολικά μ ε γ ά λ ο ς  α ρ ι θ μ ό ς  οπαδών.  Η ευκολία της διάδοσης μιας τέτοιας διδασκαλίας, με τη βοήθεια των σύγχρονων μαζικών μέσων επικοινωνίας, όπως ο τύπος – ραδιόφωνο – τηλεόραση, μπορούν εύκολα να οδηγήσουν στην εδραίωση μιας ιδέας – που δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια ανεπαλήθευτη επιστημονική υπόθεση – επιβάλλοντας την κυριαρχικά, στην επιστημονική γνώση, ακόμα και στην κοινή γνώμη.

Από το σημείο αυτό και πέρα, μπαίνουν δυστυχώς σε κίνηση όλοι οι μηχανισμοί, που χρησιμεύουν στη διατήρηση των δοκιμασμένων παραδόσεων….Οι άνθρωποι μάχονται τώρα για τη δογματική πίστη τους με τέτοιο πάθος, που θα ήταν δικαιολογημένο μόνο αν επρόκειτο για την υπεράσπιση της σοφίας που έχει κληρονομηθεί από έναν αρχαίο πολιτισμό, και των γνώσεων του που έχουν εξαγνιστεί δια μέσου της επιλογής. Όποιος αρνείται να συμμορφωθεί με το δόγμα αυτoστιγματίζεται σαν αιρετικός, συκοφαντείται και, αν είναι δυνατό, πέφτει στην ανυποληψία του κόσμου. Η εξαιρετικά ειδικευμένη αντίδραση της «κατακραυγής»  του όχλου, εξαπολύεται τότε εναντίον του.

Ένα τέτοιο δόγμα, που ανυψώνεται με τον τρόπο αυτό σε γενική θρησκεία, παρέχει στους οπαδούς του την υποκειμενική ικανοποίηση ότι κατέχουν μια βέβαιη γνώση, που φέρει τη σφραγίδα της Αποκαλύψεως. Οπότε, κάθε γεγονός, που έρχεται σε αντίφαση με τούτο το δόγμα, αγνοείται, αποδοκιμάζεται ή, πιο συχνά,  α π ω θ ε ί τ α ι  με τη φροϋδική έννοια, δηλαδή εξοβελίζεται στο ασυνείδητο. Όσο οι αλήθειες, που έχουν απωθηθεί έτσι, θα είναι ικανές να μεταβάλουν το σκοπό του ανθρώπου και, κυρίως, την εικόνα που έχει για τον εαυτό του, άλλο τόσο κι ο άνθρωπος θα προβάλλει πεισματική και εμπαθή αντίσταση, για να μην ξανανέβουν οι εικόνες αυτές στο επίπεδο της συνείδησης.

Ο Φίλιπ Ουάιλι γράφει:

«Παντού, όπου συναντήθηκαν άνθρωποι με συγκρουόμενους μύθους, ιδέες και δόγματα, παρατηρήθηκε ένα αμφίπλευρο αβυσσαλέο μίσος, και μια ακλόνητη πίστη στην κάθε πλευρά ότι οι «άλλοι» βρίσκονται σε αναμφισβήτητη πλάνη και θεωρούνται ως εισβολείς, άπιστοι, ειδωλολάτρες, προδότες της ιδέας κλπ. Έτσι ακριβώς γεννήθηκαν οι ιεροί πόλεμοι».

Όλα αυτά δεν είναι καθόλου καινούργια.

Και, όπως είπε χαρακτηριστικά ο Γκαίτε:

«Σε όλα τούτα τα ξεφαντώματα του Διαβόλου, το πιο δραστικό φαρμάκι θα είναι πάντα οι φατριαστικοί καυγάδες ».

Αλλά ο δογματισμός γίνεται πραγματικά σατανικός μόνο όταν επιτύχει να συγκεντρώσει ανθρώπινα πλήθη, κράτη, ηπείρους ή ακόμα και την ανθρωπότητα ολόκληρη, γύρω από ένα ψεύτικο και διεστραμμένο δόγμα. Αυτός ακριβώς ο κίνδυνος μας απειλεί σήμερα!

*Ο Κόντραντ Λόρεντς είναι ο διάσημος ιδρυτής του κλάδου της συγκριτικής συμπεριφοράς και τιμημένος με το βραβείο Νόμπελ 1973.