Αναδημοσίευση αποσπάσματος από «το μικρό βιβλίο του Φιλελευθερισμού» που εκδόθηκε από Το Φιλελεύθερο Ινστιτούτο του Ιδρύματος Φρίντριχ Νάουμαν, μεταφράστηκε από την Beyond Words Translation με την υποστήριξη του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών-Μάρκος Δραγούμης

Ortega y Gasset*

Βλέπουμε λοιπόν ότι έχει συμβεί κάτι εντελώς παράδοξο, αλλά το οποίο ήταν στην πραγματικότητα πολύ φυσικό· από το ίδιο το άνοιγμα του κόσμου και της ζωής του μέσου ανθρώπου, η ψυχή του έχει κλειστεί μέσα του. Θεωρώ λοιπόν ότι σε αυτή την εξάλειψη της ψυχής του μέσου ανθρώπου συνίσταται η επανάσταση των μαζών και εκεί έγκειται το τεράστιο πρόβλημα που αντιμετωπίζει σήμερα η ανθρωπότητα.

Ο άνθρωπος των μαζών θεωρεί τον εαυτό του τέλειο. Ο επίλεκτος άνθρωπος πρέπει να είναι ιδιαίτερα ματαιόδοξος για να μπορεί να βλέπει τον εαυτό του ως τέτοιον, και η πεποίθηση για την τελειότητά του δεν είναι κάτι που ενώνεται με αυτόν ομοουσίως, όχι αδόλως, αλλά προκύπτει από τη ματαιοδοξία του, και ακόμη και για τον ίδιο έχει μία επίπλαστη, φανταστική, προβληματική φύση. Συνεπώς ο ματαιόδοξος άνθρωπος χρειάζεται τους άλλους, αναζητεί σε αυτούς στήριγμα για την ιδέα που επιθυμεί να έχει για τον εαυτό του. Έτσι, ούτε σε αυτήν τη αρρωστημένη κατάσταση, ούτε όταν είναι τυφλωμένος από ματαιοδοξία, δεν πετυχαίνει ο „ευγενής“ άνθρωπος να αισθανθεί ολοκληρωμένος. Αντιθέτως, ο μέτριος άνθρωπος των ημερών μας, ο νέος Αδάμ, ποτέ δεν αμφιβάλλει για την αξία του. Η αυτοπεποίθησή του είναι, όπως και του Αδάμ, παραδεισιακή. Ο εγγενής ερμητισμός της ψυχής του είναι εμπόδιο στην απαραίτητη προϋπόθεση για την ανακάλυψη της δικής του ανεπάρκειας: μία σύγκριση του εαυτού του με άλλα όντα. Για να συγκρίνει τον εαυτό του συνεπάγεται ότι για μία στιγμή θα βγει από τον εαυτό του και θα τον μεταφέρει στον γείτονά του. Όμως οι μέτριες ψυχές δεν μπορούν να κάνουν τέτοιες μετεμψυχώσεις – οι οποίες μετεμψυχώσεις αποτελούν την ανώτατη μορφή αθλητισμού.

Βρισκόμαστε λοιπόν αντιμέτωποι με την ίδια διαφορά που αιώνια υπάρχει μεταξύ του ανόητου και του συνετού. Ο τελευταίος συνεχώς προλαβαίνει τον εαυτό του ένα εκατοστό πριν περιπέσει στην κατάσταση του ανόητου· έτσι καταβάλλει προσπάθεια να αποφύγει την επικείμενη ανοησία, και σε αυτήν την προσπάθεια έγκειται η ευφυΐα του. Ο ανόητος από την άλλη πλευρά, δεν υποψιάζεται τον εαυτό του· θεωρεί ότι είναι ο πιο συνετός απ‘ όλους, εξ ου και η αξιοζήλευτη ηρεμία με την οποία ο ανόητος κατασταλάζει, εγκαθιστά τον εαυτό του στη δική του ανοησία. Όπως κάποια έντομα που είναι αδύνατο να απομακρύνεις από ένα άνοιγμα που έχουν καταλάβει, δεν υπάρχει τρόπος να ξεκολλήσεις τον ανόητο από την ανοησία του, να τον απομακρύνεις για μία στιγμή από την τυφλή του κατάσταση και να τον υποχρεώσεις να αντιπαραθέσει το δικό του θολό όραμα με άλλες, πιο οξείες μορφές όρασης. Ο ανόητος είναι ανόητος μια ζωή· τίποτε δεν διαπερνά τους ανύπαρκτους πόρους του. Γι‘ αυτό ο Anatole France είπε ότι ο ανόητος είναι πολύ χειρότερος από τον κατεργάρη, γιατί ο κατεργάρης ξεκουράζεται πού και πού, ενώ ο ανόητος ποτέ.

Το θέμα δεν είναι ότι ο άνθρωπος των μαζών είναι ανόητος. Αντιθέτως, σήμερα είναι εξυπνότερος, και έχει μεγαλύτερη ικανότητα αντίληψης από τους συνανθρώπους του οιασδήποτε προηγούμενης περιόδου. Όμως η ικανότητα αυτή δεν του είναι χρήσιμη· το αόριστο συναίσθημα που τον διακατέχει φαίνεται μόνο να τον κλείνει περισσότερο στον εαυτό του και να του απαγορεύει να τη χρησιμοποιεί. Μια για πάντα, αποδέχεται τις γνωστές κοινοτοπίες, προκαταλήψεις και αναμασημένες ιδέες ή απλώς τις κενές νοήματος λέξεις που τυχαία συγκεντρώθηκαν στο μυαλό του, και με θάρρος που εξηγείται μόνο από την αφέλειά του, είναι έτοιμος να τις επιβάλλει οπουδήποτε.

* Ο José Ortega y Gasset (1883-1955), ένας από τους σημαντικότερους Ισπανούς στοχαστές του φιλελευθερισμού, παραιτήθηκε εθελουσίως από την έδρα του καθηγητή φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Μαδρίτης και έφυγε στην εξορία όταν ο εμφύλιος πόλεμος κατέλυσε τη δημοκρατία. Το βιβλίο του La Rebelion de las Massas (Η Εξέγερση Των Μαζών), το οποίο κυκλοφόρησε τη δεκαετία του 1930 και από το οποίο προέρχεται το απόσπασμα, προειδοποιεί με αξιομνημόνευτο λόγο για την απειλή κατά της δημοκρατίας που αντιπροσωπεύουν τα μαζικά ολοκληρωτικά κινήματα.

Πηγή: Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών-Μάρκος Δραγούμης