Γράφει ο Τάσος Ανθουλιάς

Δημοσιεύθηκε στις 4 Ιανουαρίου 2016

Την περίοδο 1989 – 1990, στη διάρκεια της οποίας είχαμε μια μεγάλη πολιτική αστάθεια με τρεις διαδοχικές εκλογικές αναμετρήσεις, είχα γράψει μια σειρά άρθρων στην «Καθημερινή» και στην «Ελευθεροτυπία». Σε αυτά τόνιζα πως το χειρότερο που συνέβη στη δεκαετία του ’80 δεν ήταν το σκάνδαλο Κοσκωτά ή το κλείσιμο πολλών μεγάλων επιχειρήσεων (Πειραϊκή-Πατραϊκή, Pirelli κλπ.) ή ο τεράστιος δανεισμός, αλλά η μεγάλη αλλαγή στη νοοτροπία της πλειοψηφίας των Ελλήνων.

Αυτή η αλλαγή εκτεινόταν σε όλα τα επίπεδα της σκέψης και της αντίληψης. Στην έννοια της εργασίας, στην έννοια της παραγωγικότητας, στην έννοια της σύνταξης, στην έννοια της πειθαρχίας, στην έννοια της ιεραρχίας, στην έννοια της αξιοκρατίας, στην έννοια της γνώσης, στην έννοια της πνευματικής καλλιέργειας, στην έννοια της προσωπικότητας και σε κάθε άλλη έννοια που έχει σχέση με τη ζωή μας είτε ατομική, είτε οικογενειακή, είτε κοινωνική.

Στα είκοσι χρόνια που ακολούθησαν, οι παραπάνω αλλαγές οδήγησαν, όπως ήταν φυσικό, σε ένα μεγάλο πρόβλημα: στην αντικοινωνική στάση της πλειοψηφίας των Ελλήνων. Έτσι η ελληνική κοινωνία δεν είναι πια κοινωνία. Είναι απλώς ένα άθροισμα ατομικών συμφερόντων. Γι’ αυτό επήλθε και η μαζική διαφθορά συνειδήσεων και (προσωπικών, κοινωνικών και επαγγελματικών) σχέσεων και η επικράτηση της λογικής του ατομικού πλουτισμού και καταναλωτισμού. Στην ουσία η αδιαφορία για κάθε ηθική αξία – η πλήρης έλλειψη κοινωνικής ηθικής.

Δεν υπήρξε ανθρώπινη κοινωνία (από τότε που εμφανίστηκε ο άνθρωπος) που να μην είχε στηριχτεί σε ηθικούς κοινωνικούς κανόνες που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες της συγκεκριμένης κάθε φορά κοινωνίας. Όποιες κοινωνίες έχαναν τους ηθικούς τους κανόνες κατέρρεαν ή διαλύονταν. Φυσικά, οι ηθικοί κανόνες στις διάφορες κοινωνίες ήταν διαφορετικοί, αφού ανταποκρίνονταν στις διαφορετικές ανάγκες των κοινωνιών για συνοχή, επιβίωση και ανάπτυξη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η εξέλιξη των ηθικών κανόνων του γάμου, της οικογένειας, της σχέσης άνδρα και γυναίκας, γονιών και παιδιών.

Το ερώτημα είναι αν υπάρχουν σήμερα στην ελληνική κοινωνία οποιοιδήποτε ηθικοί κανόνες, δηλαδή ηθικές αξίες που η κοινωνία μας σέβεται. Νομίζω πως όχι πια. Επειδή αρκετοί, μάλιστα, επικαλούνται τον Μαρξ (που δεν τον έχουν καν διαβάσει) για να πουν τις δικές τους ανοησίες, να σημειώσουμε πως εκείνος υποστήριζε (σωστά πιστεύω) πως το εποικοδόμημα (στο οποίο περιλαμβάνεται και ο πολιτισμός) εξαρτάται και διαμορφώνεται από το οικοδόμημα, δηλαδή την οικονομία, την παραγωγή και τις παραγωγικές σχέσεις. Ποιες είναι σήμερα οι παραγωγικές σχέσεις στην Ελλάδα; Η διαπλοκή, η μίζα και η αρπαχτή;

Φυσικά, δεν είναι βιολογικά τυχαίο πως μετά τη γενιά του ’30 που έφερε την άνοιξη των δεκαετιών του ’50 και του ’60 δεν έχει μείνει σήμερα σχεδόν τίποτα. Ξέρετε κανέναν καινούριο Σεφέρη ή Ελύτη; Κανέναν καινούριο Κουν; Κανέναν καινούριο Χατζιδάκι; Κανέναν καινούριο Χορν ή καινούρια Παξινού; Κανέναν καινούριο Τσαρούχη; (Θα χρειαζόταν μια ολόκληρη σημείωση μόνο και μόνο για να αναφέρει κανείς τα ονόματα των μεγάλων Ελλήνων δημιουργών σε κάθε τομέα του πολιτισμού).

Γιατί άραγε;

Οι δεκαετίες του ’50 και του ’60 ήταν πολύ φτωχές και ρημαγμένες από τον πόλεμο, την κατοχή και τον εμφύλιο. Αλλά η κοινωνία ήταν δημιουργική. Η εργασία δεν ήταν μόνο αναγκαία για την επιβίωση, αλλά είχε και ηθική αξία (δεν ήταν «βλακεία»). Η κοινωνική αλληλεγγύη ήταν έντονη. Οι σχέσεις μέσα στις οικογένειες (ανεξάρτητα αν σήμερα διαφωνούμε με αυτές) ήταν ξεκάθαρες – ποιες είναι, όμως, σήμερα οι καινούριες; Υπάρχουν; Είναι καλύτερες;

Ελπίζω πως το οικονομικό σοκ που περνάμε και που την επόμενη δεκαετία δεν θα είναι απλώς σοκ, αλλά προσαρμογή στην πραγματικότητα (όσο κι αν αυτό δεν μας αρέσει σήμερα), θα μας επιτρέψει να γίνουμε ξανά πραγματική κοινωνία, στην οποία θα υπάρχουν νέες ηθικές αξίες.